Συνέντευξη του Ε. Κριαρά

Ο Εμμανουήλ Κριαράς μιλά στη "ΜτΚ": Ο έρωτας με επηρέασε απόλυτα

Ο τελευταίος μεγάλος δημοτικιστής δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Αναγνωρισμένος από δεκαετίες, στα 104 χρόνια του ο καθηγητής Εμμανουήλ Κριαράς παραμένει αφοσιωμένος στη μελέτη της ελληνικής γλώσσας.

(Συνέντευξη στην Μαρία Τερζούδη terzoudi@makthes.gr )

Εμπλουτίζει το ογκωδέστατο ερευνητικό και συγγραφικό του έργο -με τελευταίο πόνημα το αυτοβιογραφικό “Μακράς ζωής αγωνίσματα”- και εξακολουθεί να εργάζεται καθημερινά. Άλλωστε, η πολυτιμότερη συμβουλή που του έχουν δώσει, και αυτή που προτιμά να δίνει ο ίδιος, είναι “αγάπη για την εργασία”. Τον συναντώ στο διαμέρισμά του στην οδό Αγγελάκη το πρώτο Σάββατο του 2010. Κατά τη διάρκεια της συζήτησής μας σκεφτόμουν ότι δεν υπάρχει σχεδόν τίποτε για το οποίο δεν θα ήθελε κανείς να κουβεντιάσει με έναν διανοούμενο.

Ποιό είναι το σημαντικότερο δώρο που σας χάρισε το πάθος σας για τη γλώσσα;

Από τα μαθητικά μου χρόνια το ενδιαφέρον μου για τη γλώσσα δεν σταμάτησε ποτέ. Ευτύχησα να έχω και ορισμένους καλούς δασκάλους, προπαντός ο γυμνασιάρχης μου ήταν αξιόλογος φιλόλογος. Σʼ αυτόν οφείλω πολλά για τη γνωριμία μου με την αρχαία, κυρίως, γλώσσα. Κατόπιν, είδα τη γλώσσα από άλλη πλευρά, τη δημοτικιστική. Το ενδιαφέρον μου για τη γλώσσα με οδήγησε στη Φιλοσοφική Σχολή όπου έκανα φιλολογικές σπουδές. Η καθιέρωση της δημοτικής τι σήμαινε για εσάς; Από το γυμνάσιο υπήρξα δημοτικιστής και αγωνίστηκα, κατά καιρούς και κατά περιόδους, υπέρ του δημοτικισμού. Για την επικράτησή του, γενικότερα, χρειάστηκαν αγώνες επιστημόνων, λογοτεχνών και λογίων. Η δημοτική γλώσσα κατορθώθηκε, τελικώς, να αναγνωριστεί από την πολιτεία το 1976. Καθυστερημένα. Έπρεπε να γίνει αρκετές δεκαετίες νωρίτερα, αν όχι από τότε που συστήθηκε το ελληνικό κράτος. Αργήσαμε πολύ, αλλά έστω το γεγονός ότι έγινε το 1976, με την παλινόρθωση της δημοκρατίας, υπήρξε ιστορικό. Το κράτος, η πολιτεία, κατάλαβε ότι έπρεπε να αναγνωρίσει τη δημοτική γιατί αυτή ήταν η ζωντανή γλώσσα του ελληνικού λαού.

Επηρεάζεται η γλώσσα από “μόδες”;

Η γλώσσα είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο. Δεν νοείται άνθρωπος χωρίς αυτήν. Εκφράζει τον πολιτισμό του κάθε λαού, είναι κατʼ εξοχήν εκφραστής του πολιτισμού ενός λαού. Ο δε πολιτισμός έχει ανάγκη να εκφραστεί, να υπάρξει. Με την πάροδο των αιώνων συντελούνται μεταβολές. Η γλώσσα αλλάζει και παίρνει σιγά σιγά διαφορετική μορφή.

Ποια πιστεύετε ότι είναι τα χαρακτηριστικά του καλού δασκάλου; Είναι προφανή. Αγάπη προς την εκπαίδευση, το έργο του, τον μαθητή του, οι πρωταρχικές υποχρεώσεις. Αλλά, φυσικά, και η προπαρασκευή του για να ανταποκριθεί σʼ αυτό το υψηλό έργο. Σε τι υστερεί η παιδεία των νέων σήμερα; Δυστυχώς η παιδεία, ειδικότερα η εκπαίδευση των νέων σήμερα υστερεί κατά πολύ. Είναι ανάγκη οι αρμόδιοι να το προσέξουν ιδιαίτερα το θέμα αυτό. Σήμερα, βέβαια, όπως ξέρουμε όλοι, ο τόπος μας βρίσκεται σε μια δύσκολη περίσταση, οι αρμόδιοι έχουν να αντιμετωπίσουν μεγάλα προβλήματα που απαιτούν λύση. Αλλά είναι κι αυτό ένα από τα μεγάλα προβλήματα που απαιτούν λύση. Η εκπαίδευσή μας δεν πηγαίνει καθόλου καλά. Βέβαια, σήμερα υπάρχει ένα γενικότερο εκπαιδευτικό πρόβλημα στην κοινωνία, αλλά το δικό μας πρόβλημα ζητά επιτακτικότερα λύση. Πρέπει να το προσέξουμε ιδιαίτερα, διότι από το ζήτημα της οργάνωσης της παιδείας εξαρτάται και η πρόοδος, από πολλές πλευρές, του τόπου.

Αν ήσασταν καθηγητής τι είναι αυτό στο οποίο θα δίνατε περισσότερη έμφαση;

Αυτό που βλέπω να μην πηγαίνει καθόλου καλά είναι ένα γεγονός που διαπιστώνεται πολύ εύκολα: σήμερα στο γυμνάσιο γίνεται διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, ενώ το 1976, όταν έγινε η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση επί Καραμανλή και Ράλλη, η διδασκαλία της καθαρεύουσας μεταφέρθηκε, πολύ σωστά, από το γυμνάσιο στο λύκειο. Και γιατί μεταφέρθηκε; Διότι οι τότε κρατούντες είχαν καταλάβει ότι τα παιδιά δεν πηγαίνουν από το δημοτικό στο γυμνάσιο τόσο καλά καταρτισμένα στη νέα τους γλώσσα. Έτσι αν θελήσουν στο γυμνάσιο να τους διδάξουν παράλληλα και την αρχαία γλώσσα, θα πέσουν έξω, τα παιδιά θα πάθουν σύγχυση - τουλάχιστον στην πλειονότητά τους. Αν εξαιρέσουμε μια μειονότητα που μπορεί κάπως να προσαρμοστεί, η πλειονότητα θα αποτύχει. Και, δυστυχώς, αποτυγχάνει. Είναι γεγονός που διαπιστώνουν όλοι, ότι η παιδεία μας υστερεί και για έναν άλλο λόγο: Ενώ η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1976 είχε απομακρύνει τη διδασκαλία της αρχαίας γλώσσας από το γυμνάσιο και την είχε περιορίσει στο λύκειο, ορισμένοι πολιτικοί θέλησαν αργότερα να την επαναφέρουν νομίζοντας ότι θα ωφελούσε. Έχουν πέσει πολύ έξω. Σήμερα, που θέλουμε να ανορθώσουμε το κράτος και την κοινωνία, πρέπει να δώσουμε πρωταρχική προσοχή σʼ αυτό το ζήτημα που βασανίζει την παιδεία μας. Δυστυχώς, δεν το καταλαβαίνουν πολλοί, ακόμα και λεγόμενοι και χαρακτηριζόμενοι λόγιοι. Δεν το καταλαβαίνουν και αγωνίζονται ώστε να διατηρηθεί η καθαρεύουσα, τάχα ότι ωφελεί.

Σε περίοδο οικονομικής κρίσης, νομίζετε ότι πρέπει να αλλάξουμε κάτι στην καθημερινότητά μας;

Η οικονομική κρίση είναι τόσο εμφανής σε όλους μας. Το να την προσδιορίσει κανείς είναι πολύ εύκολο, αλλά να προτείνει λύσεις είναι δύσκολο. Μπορούν να το επιτύχουν ορισμένοι ειδικευμένοι στα οικονομικά. Εγώ δεν έχω να πω τίποτα γιʼ αυτήν. Σήμερα, όμως, όπως η πολιτική μας ζωή έτσι και η κοινωνία διέρχεται κρίση. Επομένως, καθένας από εμάς πρέπει να αντικρίσει τα προβλήματα, και τα ατομικά αλλά και τα γενικότερα, με άλλη νοοτροπία. Δυστυχώς ο λαός μας, αλλά και γενικότερα ο άνθρωπος γεννήθηκε εγωιστής. Στη ζωή του ο καθένας φροντίζει να ικανοποιήσει τον εαυτό του, αλλά για τον άνθρωπο ο οποίος βλέπει την ανθρώπινη ζωή με διαφορετικό μάτι υπάρχει μια υποχρέωση. Πρέπει να φροντίσει να ξεπεράσει τον αποκλειστικό εγωισμό του. Είναι, βέβαια, ελάττωμα του κάθε ανθρώπου αλλά παράλληλα είναι υποχρέωσή του να ξεπεράσει όσο γίνεται τον εαυτό του. Σήμερα φαίνεται ότι δεν μπορούμε. Δυστυχώς, δεν μπορέσαμε ως κοινωνία να ξεπεράσουμε τον εαυτό μας, ούτε ως άτομα, ούτε ως ομάδα, ούτε ως κοινωνία. Αυτό όμως, πρέπει να επιδιώξουμε, αν θέλουμε να δούμε βελτίωση του ατομικού και κοινωνικού μας βίου.

Είστε αισιόδοξος ως προς αυτό;

Το να πει κανείς ότι είναι αισιόδοξος είναι υπερβολή, βλέποντας ότι τα προβλήματα είναι μεγάλα και δύσκολα. Ωστόσο, λύνονται. Πρέπει να είμαστε αισιόδοξοι, διότι η αισιοδοξία και η ελπίδα μπορούν να μας οδηγήσουν στο καλύτερο. Η απογοήτευση και η παρέκκλιση από την προσπάθεια δεν οδηγεί σε τίποτα.

Ποιό είναι το μεγαλύτερο ελάττωμα του Έλληνα;

Πολλοί υμνούν τον Έλληνα - και ο ελληνισμός έχει να επιδείξει σημαντικά επιτεύγματα στην ιστορία του. Αλλά ως λαός, επειδή ζήσαμε και αιώνες υπόδουλοι, έχουμε αποκτήσει ορισμένα χαρακτηριστικά που πρέπει να ξεπεράσουμε. Ένα από αυτά είναι ο εγωισμός. Δεν οδηγεί πουθενά, ούτε στην καλώς εννοούμενη ευτυχία του ανθρώπου δεν οδηγεί. Ο λαός μας, με το να είναι επί αιώνες υπόδουλος, απέκτησε ελαττώματα που θα έπρεπε να έχει ξεπεράσει, στον ελεύθερο βίο των αιώνων που έχουν περάσει. Δυστυχώς, δεν τα έχουμε ξεπεράσει και δεν μας βοήθησαν πάντοτε ούτε οι ηγέτες, οι ταγοί μας. Είναι όμως ανάγκη να το κάνουμε. Θα προχωρήσουμε μόνο εάν αλλάξουμε νοοτροπία.

Είστε αναγνωρισμένος από όλους ως διανοούμενος…

Δεν το ξέρω αυτό. Εγώ προσπάθησα όχι να αναγνωριστώ αλλά να προσφέρω στους γύρω μου εκείνο που θα μπορούσα. Κάποιος που εργάζεται μια ζωή δεν μπορεί παρά κάτι να προσφέρει.

Πώς ορίζετε εσείς έναν διανοούμενο;

Διανοούμενο θεωρώ εκείνον που έχει ολοκληρωμένη πνευματική συγκρότηση. Δεν μπορώ να εννοήσω έναν άνθρωπο ο οποίος δεν ενδιαφέρεται για την πνευματική ζωή. Η φύση έδωσε στον άνθρωπο τη δυνατότητα να ξεπερνά τον εαυτό του, πέρα από την ύλη από την οποία έχει δημιουργηθεί, να προχωρά σε κάτι ανώτερο. Ο άνθρωπος έχει προορισμό να σκέπτεται. Δεν γεννάται κανείς ούτε πάνσοφος ούτε ενάρετος, αλλά πρέπει να αυτοκαλλιεργηθεί. Και πέρα από αυτό, μέσα από την κοινωνική οργάνωση, να βοηθηθεί ώστε να αποκτήσει οντότητα. Αποκτώντας οντότητα και μάλιστα πνευματική, έχει κανείς και κάποια δυνατότητα να ξεπεράσει τον εαυτό του, δηλαδή να ξεπεράσει τις αδυναμίες του. Διότι ο άνθρωπος είναι γεμάτος αδυναμίες. Οφείλει να προστατέψει τον εαυτό του, πάντα πιστεύει ότι κινδυνεύει και πολλές φορές πράγματι κινδυνεύει. Μέσα σʼ αυτή την προσπάθεια για να προστατευθεί πρέπει παράλληλα να μπορέσει να ξεπεράσει τον εαυτό του, τις αδυναμίες του. Σήμερα το κράτος βρίσκεται σε δύσκολη θέση. Προχωρεί σε μέτρα που δεν είναι δημοφιλή. Σε κανέναν, ας πούμε, δεν αρέσει να πληρώνει φόρους. Αλλά κάθε πολίτης πρέπει να καταλάβει το εξής: αν το κράτος βρίσκεται σε δύσκολη θέση, ποιος θα το βοηθήσει; Οι πολίτες θα βοηθήσουν.

Γράφοντας την αυτοβιογραφία σας, διαπιστώνετε πράγματα για τα οποία αναθεωρείτε;

Φυσικά. Κατά τη διάρκεια της ζωής ενός ανθρώπου πολλά πράγματα αλλάζουν, στη ζωή και στην κοινωνία, και φυσικά πολλές φορές βλέπει τα πράγματα διαφορετικά απʼ ό,τι τα έβλεπε στο παρελθόν ή θα τα δει στο μέλλον. Είναι απόλυτα φυσιολογικό. Και πρέπει ο άνθρωπος να είναι διακείμενος έτσι ώστε κάθε τόσο, με σύνεση, να αντιπροσωπεύει τα κοινωνικά φαινόμενα αλλά και τα προσωπικά ζητήματα που κάθε τόσο του παρουσιάζονται.

Σήμερα τι σας συγκινεί περισσότερο;

Με ενδιαφέρει η διαμόρφωση μιας κοινωνίας δικαιότερης και αποτελεσματικότερης. Να οδηγεί σε μια πρόοδο, σε μια ζωή όσο γίνεται ανώτερη για τον άνθρωπο.

"Αν ξαναγεννιόμουν..."

Η συζήτηση με τον κ. Κριαρά είχε και άλλα ενδιαφέροντα. Μας μίλησε

για τον έρωτα

“Θεωρώ τον έρωτα σε ένα γενικότερο πλαίσιο, όχι με στενή έννοια. Έρωτας σημαίνει αφοσίωση σε ένα ιδανικό, σε έναν προορισμό υψηλό. Αυτός ο έρωτας οδηγεί βέβαια και στον οικογενειακό βίο και στον ατομικό, που καλλιεργεί κάθε άνθρωπος που έχει υψηλότερα ιδανικά. Διότι έρωτας θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι η επιδίωξη ενός υψηλού ιδανικού, είναι η βαθύτερη αγάπη. Με επηρέασε απόλυτα στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς μου γιατί με οδήγησε και σε οικογενειακό βίο ικανοποιητικό και ευτυχή και παράλληλα μου έδωσε τη δυνατότητα να καλλιεργήσω την επιστήμη”.

για τον χρόνο

“Εξαρτάται, σε μεγάλο βαθμό, από εμάς το εάν ο χρόνος μας ωφελεί. Καθώς περνά ο χρόνος δίνει πείρα στον άνθρωπο. Αποκτά μεγαλύτερη σοφία, γνώση των πραγμάτων, ίσως αποκτήσει τη δυνατότητα να εμβαθύνει περισσότερο στα πράγματα, να τα κατανοήσει καλύτερα, γιατί τα πράγματα του κόσμου δεν είναι πάντα εύκολα και σωστά κατανοητά από τον καθένα. Η πείρα που αποκτά ο άνθρωπος στη ζωή του πολλές φορές τον βοηθά ώστε να κατανοήσει καλύτερα αυτά που τον ενδιαφέρουν άμεσα, αλλά και αυτά που ενδιαφέρουν ένα ευρύτερο σύνολο”.

για το επάγγελμα που θα επέλεγε εάν ήταν σήμερα 18 ετών

“Είναι τόσο δύσκολο να ξαναγυρίσει κανείς στη νοοτροπία του 18χρονου νέου… Εγώ, ξέρετε, από το γυμνάσιο, που τότε ήταν εξατάξιο, είχα έφεση, επιθυμία να σπουδάσω φιλολογία. Με ενδιέφερε η γλώσσα ως γλώσσα, με ενδιέφερε και εκείνο το οποίο εκφράζεται με τη γλώσσα, η κοινωνία, η μελέτη των γραμμάτων και της επιστήμης. Έτσι, είχα επιλέξει τη φιλολογία ως κλάδο που με ενδιέφερε από άποψη επιστημονική. Αυτό ευτυχώς το κατάφερα όταν τελείωσα το γυμνάσιο. Δεν ήταν εύκολο, αλλά οι συνθήκες βοήθησαν ώστε να πραγματοποιήσω τη νεανική μου έφεση. Νομίζω ότι αν θα μπορούσα να ξαναγεννηθώ, κατά κάποιον τρόπο, το ίδιο θα επέλεγα, γιατί αυτό με ικανοποίησε στη ζωή μου.

(πηγή http://www.makthes.gr/index.php?name=News&file=article&sid=51246)

Ευχαριστούμε το συνάδελφο Θανάση Μουστάκη, Θεολόγο, ο οποίος μας έστειλε την εξαίρετη αυτή συνέντευξη του Ε. Κριαρά στην εφημερίδα Μακεδονία.